2. Աշխարհի քաղաքական քարտեզի ձևավորումը. մաս 2

  

Չորրորդ կամ նորագույն փուլը համապատասխանում է \(20\)-րդ դարի աշխարհամարտերից մինչև «սառը պատերազմի» ավարտ ընկած ժամանակահատվածը, երբ ստեղծվեցին հակադիր քաղաքական և տնտեսական կոալիցիաներ, որոնք էլ «ձևափոխեցին» աշխարհի քաղաքական քարտեզը:

Առաջին աշխարհամարտի հետևանքով (\(1914-18\) թթ.) քարտեզի վրայից անհետացան Ավստրո-Հունգարական, Գերմանական և Օսմանյան կայսրությունները, ստեղծվեցին նոր պետություններ (Գերմանիա, Լեհաստան, Չեխոսլովակիա, Հունգարիա, Հարավսլավիա, Սիրիա, Իրաք, Լիբանան և այլն): Ռուսական կայսրության փլուզման և հետագայում անկախություն ստացած մի շարք պետությունների միավորման հետևանքով առաջացավ ԽՍՀՄ-ը (Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միությունը) և առաջացավ պետության նոր՝ սոցիալիստական կարգ:

 

Կարևոր է հիշել, որ \(1918\) թ.-ին ավելի քան \(700\) -ամյա ընդմիջումից հետո հռչակվեց Հայաստանի առաջին հանրապետության անկախությունը:

  

  

Նկարում ներկայացված են նախկին ԽՍՀՄ անդամ պետությունները: ԽՍՀՄ-ը ձևավորվել էր \(20\)-րդ դարի սկզբին և փլուզվել է \(20\)-րդ դարի ավարտին՝ միավորելով \(15\) պետություններ, ներառյալ ՀԽՍՀ (Խորհրդային Հայաստանը):

 

Սոցիալիստական երկրները միավորվեցին «Տնտեսական Փոխօգնության Խորհուրդ» կոչվող կազմակերպության մեջ, իսկ կապիտալիստական երկրները կազմեցին ռազմատնտեսական կոալիցիա (ՆԱՏՕ՝ Հյուսիսատլանտյան դաշինք), որոնք հակադիր ուժեր էին:

Բրիտանական կայսրությունը կորցրեց իր գաղութների զգալի մասը: Փլուզվեց գաղութային համակարգը: Միայն Աֆրիկայում \(1960\)թ.-ին անկախացան \(17\) երկրներ: Այդ տարին ՄԱԿ-ը հռչակեց «Աֆրիկայի տարի»: Քսաներորդ դարի երկրորդ կեսին սոցիալիստական և կապիտալիստական ճամբարների (որոնք գլխավորում էին ԽՍՀՄ և ԱՄՆ) միջև սկսվեց «սառը պատերազմը», որին բնորոշ էին սպառազինությունների մրցավազքը, առճակատումները, երրորդ աշխարհամարտի վտանգը: Այս ժամանակաշրջանը հայտնի է որպես «սառը պատերազմ», քանի որ ստեղծված իրադրությանը հատուկ էր «ոչ պատերազմ, ոչ խաղաղություն» վիճակը, այսինքն՝ հակամարտ կողմերը մրցակցում էին միմյանց հետ, պատրաստվում ռազմական գործողությունների, հանդես գալիս վարկաբեկող և սպառնալից հայտարարություններով (տեղեկատվական պատերազմ), սակայն լայնածավալ և բացահայտ ռազմական գործություններ չէին կազմակերպվում: Ուշադրություն դարձնենք այն հանգամանքին, որ «սառը պատերազմի» ընթացքում վերելք ապրեցին արդյունաբերության այնպիսի ճյուղեր, ինչպիսիք են մեքենաշինությունը, ռազմական արդյունաբերությունը, քիմիական արդյունաբերությունը և այլն՝ հանգեցնելով ռազմատեխնիկական հեղափոխության:

 

Այս փուլում են դրվել նաև Եվրամիության ձևավորման հիմքերը:

Հինգերորդ փուլը կամ արդի փուլը ներառում է ԽՍՀՄ-ի փլուզումը, դրա հետևանքները՝ սկսած \(1980\)-ական թթ.ից մինչև այժմ:

 

Նկարում պատկերված է «Բեռլինյան պատը», որը քանդվեց \(1989\) թ. նոյեմբերի \(9\)-ին, ինչն ազդարարեց սառը պատերազմի ավարտը և սոցիալիստական ճամբարի պարտությունը:

 

 

 

 

 

Ի վիճակի չլինելով հաղթահարել ներքին և արտաքին քաղաքականության մեջ առկա հիմնախնդիրները՝ ԽՍՀՄ-ը փլուզվեց, և նրա անդամ պետությունները հռչակեցին իրենց անկախությունը. առաջինը ԼՂԻՄ-ը (հետագայում՝ ԼՂՀ) ինքնահռչակվեց, սակայն մինչև այսօր միջազգային ճանաչում չի ստացել:

 

Նկարում պատկերված է ՀՀ անկախության հանրաքվեի քվեաթերթիկներից մեկը:

 

 

Լեռնային Ղարաբաղի մարզային խորհրդի \(1991\) թ. սեպտեմբերի \(2\)-ի նստաշրջանին մասնակցում էին նաև Շահումյանի շրջանից ընտրված պատգամավորներ: Երկու տարածքային կազմավորումները հայտարարեցին Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության ստեղծումը: Համաձայն ԽՍՀՄ \((03.04.1990)\) «ԽՍՀՄ կազմից միութենական հանրապետության դուրս գալու կարգի մասին» օրենքի, երբ Ադրբեջանը հայտարարեց իրեն անկախ, ապա անկախ հայտարարեցին իրենց նաև ԼՂԻՄ-ը և Շահումյանի շրջանը: Դա իրենց թույլ էր տալիս միութենական օրենսդրությունը:

 

 

Սկսեց քայքայվել աշխարհի սոցիալիստական երկրների համակարգը, որի «կորիզը» ԽՍՀՄ-ն էր:

Չեխոսլովակիան բաժանվեց երկու մասի՝ Չեխիայի և Սլովակիայի: Հարավսլավիան տրոհվեց, և անկախացան Հորվաթիան, Բոսնիան և Հերցեգովինան, Մակեդոնիան, Սլովենիան, Սերբիան, Չեռնոգորիան (Մոնտենեգրո), հետագայում՝ Կոսովոն:

 

Լեհաստանը, Չեխիան, Հունգարինան և այլ նախկին սոցիալիստական պետություններ մտան ՆԱՏՕ-ի կազմ: ԽՍՀՄ-ի անդամ պետությունները բացառությամբ մերձբալթյան երկրների (Էստոնիա, Լատվիա, Լիտվա ) միավորվեցին ԱՊՀ (Անկախ Պետությունների Համագործակցություն) կազմում, որը հետագայում Ռուսաստանի հետ անհաղթահարելի կոնֆլիկտների պատճառով լքեցին Վրաստանը և Ուկրաինան:

 

Եվրոպայի քաղաքական քարտեզը զգալի փոփոխություններ կրեց Հարավսլավիայի տրոհումից հետո: Ի հայտ եկան նոր պետություններ, որոնց միջև ծագեցին տարածքային վեճեր հիմնականում կրոնական հողի վրա՝ վերածվելով արյունահեղ պատերազմների (հիշենք Կոսովոյի օրինակը): 

 

Ժամանակակից աշխարհում կան \(231\) մեծ ու փոքր պետություններ, որոնցից \(216\)-ը ինքնիշխան են, իսկ \(15\)-ն ունեն կիսանկախ կամ կախյալ (գաղութային) կարգավիճակ:
Երբ պետությունների անկախությունը ճանաչում են այլ պետությունների կառավարությունները (միջազգային հանրությունը), ապա այդ պետությունները համարվում են ինքնիշխան («դե յուրե» կամ իրավականորեն): Մյուս դեպքում, երբ պետությունների անկախ լինելը չի ընդունվում միջազգային հանրության կողմից, այդ պետությունները համարվում են փաստացի («դե ֆակտո») անկախ պետություններ, սակայն նրանց հետ դիվանագիտական հարաբերություններ չեն հաստատվում: Այսպիսի կարգավիճակ ունի Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը: Սակայն ժամանակի ընթացքում այդպիսի պետությունները ևս ստանում են միջազգային ճանաչում: Օր.՝ Արևելյան Թիմորը (Թիմոր Լեշթի) անկախացավ \(2002\)թ.-ին, Հարավային Սուդանը՝ \(2011\)թ.-ին:

 

Աշխարհի քաղաքական քարտեզը (\(21\)-րդ դարի \(1\)-ին տասնամյակ)

 

Այսպիսով՝ աշխարհի ժամանակակից քաղաքական քարտեզն անցել է պատմական երկարատև զարգացման ուղի և այն շարունակում է արտացոլել քաղաքական գործընթացները՝ կրելով մեծ փոփոխություններ նաև մեր օրերում: Աշխարհում ինքնիշխան պետությունների ձևավորման գործընթացն այժմ էլ շարունակվում է: