Լուծույթ առաջացնող նյութերի քանակությունները կարելի է կամայականորեն փոխել, բայց միայն որոշակի սահմաններում։ Յուրաքանչյուր լուծվող նյութ - լուծիչ համակարգին բնորոշ է խառնման մի սահման, որը բնութագրվում է լուծելիություն հասկացությամբ (քանի որ միջին դպրոցի ծրագրի շրջանակներում քննարկվում է միայն ջուր լուծիչը, ուստի այսուհետ լուծույթ ասելիս նկատի կունենանք հենց ջրային լուծույթը)։
Լուծելիությունն ունի ինչպես որակական, այնպես էլ քանակական բնութագիր։
Որակապես լուծելիությունը տվյալ լուծիչում որոշակի նյութի ինքնաբերաբար լուծվելու հատկությունն է, իսկ քանակապես բնութագրվում է լուծվող նյութի և լուծիչի առաջացրած հագեցած լուծույթի բաղադրությամբ։
Տվյալ ջերմաստիճանում հագեցած լուծույթ առաջացրած նյութի զանգվածի \(m\) (ն-թ), հարաբերությունը լուծիչի զանգվածին՝ \(m\) (լ-չ), կամ ծավալին՝ \(V\ \)(լ-չ), անվանվում է այդ նյութի լուծելիություն (համապատասխանաբար` \(Lm\) կամ \(Lv\) կամ լուծելիության գործակից`
Եթե \(100\) գ ջուր վերցնեք ու դրանում սենյակային ջերմաստիճանում \((20°C)\) խմելու սոդա լուծեք, ապա վերցրած ջրում այդ աղից կհաջողվի ընդամենը \(9,54\) գ լուծել։ Որքան էլ լուծույթը խառնեք, սոդայի նոր քանակություն այլևս չի լուծվի, նոր քանակություն ավելացնելիս լուծույթի ու բյուրեղային պինդ նյութի միջև շարժուն հավասարակշռություն կհաստատվի, և տվյալ ջերմաստիճանում լուծույթը հագեցած կլինի խմելու սոդայով։
խմելու սոդա
խմելու սոդայի լուծումը ջրում
խմելու սոդայի հագեցած լութույթ
Հագեցած է այն լուծույթը, որում տվյալ պայմաններում այլևս լուծվող նյութի նոր բաժիններ չեն լուծվում։
Եթե այդ նույն ջերմաստիճանում \(100\) գ ջրում \(9,54\) գրամից պակաս զանգվածով խմելու սոդա լուծեք, ապա կստանաք չհագեցած լուծույթ։
Չհագեցած է այն լուծույթը, որում տվյալ պայմաններում հնարավոր է լուծվող նյութի նոր բաժիններ լուծել։
Չհագեցած լուծույթը պակաս քանակությամբ լուծվող նյութ է պարունակում, քան այդ նյութի հագեցած լուծույթը։
Այնուամենայնիվ, կարող է գոյություն ունենալ նաև այսպես կոչված գերհագեցած լուծույթ, որում տվյալ պայմաններում ավելի մեծ քանակությամբ է լուծված նյութ պարունակվում, քան այդ նույն նյութի հագեցած լուծույթում։ Գերհագեցած լուծույթ կարելի է ստանալ հետևյալ կերպ. բարձր ջերմաստիճանում տվյալ նյութի հագեցած լուծույթ են պատրաստում, չլուծված նյութը ֆիլտրում (զտում) են և տաք լուծույթը դանդաղորեն ու զգուշորեն սառեցնում մինչև սենյակային ջերմաստիճան։ Ստացվող լուծույթը գերհագեցած է, ընդ որում՝ խիստ անկայուն, թափահարելիս կամ նյութի փոքրիկ բյուրեղ գցելիս ավելորդ նյութն արագորեն բյուրեղանում է։
գերհագեցած լուծույթ
Ըստ ջրում լուծվելու հնարավորության՝ բոլոր նյութերը պայմանականորեն բաժանում են երեք խմբի՝ լավ լուծվող, վատ լուծվող և գործնականորեն անլուծելի։
Նյութերի լուծելիությունն էապես կախված է լուծված նյութի ու լուծիչի բնույթից, ջերմաստիճանից և գազերի դեպքում՝ ճնշումից։
Փորձով հաստատվել է, որ նյութերի փոխադարձ լուծելիությունը պայմանավորված է դրանց կառուցվածքային նմանությամբ. նմանը նմանի մեջ է լուծվում։ Այսպես, աղերն ու թթուներն առաջին հերթին ջրում են լավ լուծվում, իսկ թթվածինը՝ բենզինում։
Ուշադրություն
Պինդ, հեղուկ ու գազային նյութերի լուծելիությունը կախված է արտաքին պայմաններից։
Պինդ նյութերի լուծելիությունը հեղուկներում, սովորաբար ջերմաստիճանի բարձրացման հետ մեծանում է։ Սակայն հայտնի են նաև նյութեր, որոնց լուծելիությունը ջերմաստիճանից գրեթե կախված չէ։ Կան և այնպիսի նյութեր, որոնց լուծելիությունը ջերմաստիճանի բարձրացման հետ նույնիսկ նվազում է։
Գազերի լուծելիությունը հեղուկներում նվազում է ջերմաստիճանը բարձրացնելիս, ինչը պայմանավորված է գազի ու լուծիչի մոլեկուլների միջև կապի անկայունությամբ։
Ճնշումը բարձրացնելիս գազի լուծելիությունն աճում է, և ընդհակառակը՝ ճնշումն իջեցնելիս գազի լուծելիությունը նվազում է։ Անշուշտ, հաճախ եք նկատել, որ լիմոնադի կամ շամպայնի շիշը բացելիս գազի բուռն անջատում է տեղի ունենում։
Ճնշումը բարձրացնելիս գազի լուծելիությունն աճում է, և ընդհակառակը՝ ճնշումն իջեցնելիս գազի լուծելիությունը նվազում է։ Անշուշտ, հաճախ եք նկատել, որ լիմոնադի կամ շամպայնի շիշը բացելիս գազի բուռն անջատում է տեղի ունենում։
Պինդ նյութերի (նաև հեղուկների) լուծելիության վրա ճնշումն էական ազդեցություն չունի, քանի որ տվյալ դեպքում ճնշումը փոփոխելիս ծավալի փոփոխությունը շոշափելի չէ։
Հեղուկների դեպքում լուծելիության փոխարեն օգտագործվում են խառնվող և չխառնվող հասկացությունները։