1. Հողաբուսական ծածկը

Հայտնի է, որ ցանկացած երկրի և տարածքի հարստություններից մեկը հողն է, որի որակից է մեծապես կախված գյուղատնտեսության արդյունավետությունը (այդ թվում ստացվող բերքի արժեքը), քանի որ անորակ հողից բերք ստանալու համար պահանջվում են լրացուցիչ ծախսեր` պարարտանյութերի, արհեստական ոռոգման և այլ միջոցառումներ իրականացնելու համար:

 

Հայկական լեռնաշխարհի հողերը նույնպես ընդհանուր առմամբ ենթարկվում են վերընթաց գոտիականության օրենքին, սակայն տեղ-տեղ հանդիպում են յուրահատուկ հողերի տեսակներ կամ տիպեր, որոնք վերընթաց գոտիականությանը չեն ենթարկվում: Այդպիսի հողերին անվանում են ազոնալ: Ընդ որում ազոնալ հողերը կարող են հանդիպել ինչպես Միջնաշխարհում, այնպես էլ Եզրային ծալքաբեկորավոր լեռների տարածքում (օր. աղակալած հողեր):

1. Լեռնաշխարհի ցածրադիր գոգավորություններում (Արարատյան, Նախիջևանի, Խարբերդի դաշտեր) և դրանց նախալեռներում՝ մինչև \(1000-1100\) մ բարձրությունների վրա, ձևավորվել են կիսաանապատային գորշ և ոռոգելի մարգագետնային հողերի տիպերը։ Դրանք հումուսից աղքատ են (հումուսայնությունը չի անցնում \(1-2\) %-ից)։ Բայց քանի որ ցածրադիր գոտիների դաշտերը ունեն լավագույն կլիմայական պայմանները բուսաբուծության համար, մարդիկ հնուց ի վեր ոռոգել են այս անորակ հողերը, ինչի արդյունքում դրանք վերափոխվել են կուլտուր-ոռոգելի կոչվող բերրի հողերի։

 

 

 

2. Հայկական լեռնաշխարհի խոշոր գետերի գետահովիտներում, տարբեր բարձրությունների վրա լայն տարածում ունեն գետահովտադարավանդային ազոնալ հողերը, որոնք բնականից բավական բերրի են:

 

3. Մինչև \(1800\) մ բարձրության միջլեռնային գոգավորություններում լայն տարածում ունեն շագանակագույն հողերը։ Սրանք նույնպես աչքի չեն ընկնում բարձր բերրիությամբ և հիմնականում կարիք ունեն արհեստական բարելավման:

 

4. \(1800-2500\) մ բարձրություններում` հատկապես Միջնաշխարհում և հրաբխային սարահարթերում ու սարավանդներում, ձևավորվել են լեռնային սևահողերը, որոնք ավելի բարձրադիր մասերում վերափոխվում են մարգագետնատափաստանային հողերի։ Սրանք Հայկական լեռնաշխարհի ամենաորակյալ (հումուսով հարուստ) և տարածված հողերն են, սակայն քիչ պիտանի բուսաբուծության համար, քանի որ այդ բարձրություններում ջերմաստիճանային պայմանները թույլ չեն տալիս բույսերի մեծ մասին աճել, իսկ տեղափոխումը ավելի ցածրադիր վայրեր չափազանց թանկ կլինի:

 

 

Սևահողն ամբողջ աշխարհում հացահատիկայինների աճեցման գլխավոր հիմքն է:

5. Արևելապոնտական լեռների սևծովյան առափնյա շրջաններում խոնավ մերձարևադարձային կլիմայի պայմաններում առաջացել են կարմրահողեր և դեղնահողեր։ Եզրային մյուս լեռնաշղթաների արտաքին լանջերին, տարբեր բարձրությունների վրա գերակշռում են անտառային դարչնագույն և գորշ հողերը։

6. \(2500\) մ-ից բարձր՝ ցուրտ լեռնային կլիմայի պայմաններում ձևավորվել են բարձր՝ \(11-15\) % հումուսայնությամբ լեռնամարգագետնային հողեր։ Հումուսի բարձր պարունակությունն այստեղ պայմանավորված է ոչ այնքան առատ բուսածածկույթով, որքան ցուրտ կլիմայի պայմաններում հողում կուտակված օրգանական նյութերի (հումուսի) դանդաղ քայքայմամբ։ Այս տարածքները ծառայում են որպես ամառային արոտավայրեր:

 

7. Ավելի բարձր (հիմնականում \(3200\) մ և ավելի), խիստ ցուրտ լեռնային կլիմայի պայմաններում գրեթե բուսազուրկ գոտում տարածվում են թերզարգացած կմախքային հողերը։

 

Հայկական լեռնաշխարհի հողն արգավանդ է: Նույնիսկ ցածրադիր` կիսաանապատային և անապատային վայրերում, արհեստական ոռոգման դեպքում կարող են աճել բամբակ, բրինձ, թուզ, նուռ, ձիթենի, սեխ, ձմերուկ, բանջարանոցային բույսեր:

Հայկական լեռնաշխարհն աչքի է ընկնում բուսական աշխարհի բացառիկ բազմազանությամբ։ Դրան նպաստել են ոչ միայն տեղական գործոնները, այլև տարբեր բուսաբանական (Իրանական, Կովկասյան և Միջերկրածովային) մարզերի շփման գոտում գտնվելը։ Այստեղ աճող շուրջ \(4000\) բուսատեսակից \(200\)-ը էնդեմիկ են, այսինքն՝ հանդիպում են միայն Հայկական լեռնաշխարհում։

Հայկական լեռնաշխարհն ու Առաջավոր Ասիան մի շարք մշակովի բուսատեսակների՝ ցորենի, գարու, հաճարի, ծիրանի, դեղձի, նռան, թզի հայրենիքն են։

Բուսականությունը, ինչպես և կլիման ու հողերը, փոփոխվում են վերընթաց ուղղությամբ։ Ցածրադիր գոգավորությունների կիսաանապատային գորշ հողերում աճում են աղասեր, ավազասեր և ճահճային բուսատեսակներ։ Արարատյան, Նախիջևանի և Ուրմիայի գոգավորությունների նախալեռնային գոտում տարածված է լեռնաչորասեր՝ ֆրիգանոիդ բուսականությունը (ոզնաթուփ, ուրց, մասրենի, ցաքի)։ Այդ բուսականության մեջ զգալի տոկոս են կազմում դեղաբույսերը, որոնցով Հայկական լեռնաշխարհը նույնպես հռչակավոր է:

Եզրային լեռնաշղթաների արտաքին հողմակողմ լանջերին բնորոշ է անտառային բուսականությունը։ Անտառներ կան Ծոփքում, Բարձր Հայքի հյուսիսային հատվածում, Աղձնիքում, Տուրուբերանի Տավրոսյան լեռնաշղթայի շրջանում, Տայքում, Արցախում, Գուգարքում, Սյունիքի հարավում, Ուտիքի հյուսիսարևմտյան շրջաններում (Տավուշ, Աղստև), Այրարատի հյուսիս-արևելքում, Մոկքում:

 

 

 

Անտառների տարածման վերին սահմանը եզրային լեռնաշղթաներում տարբեր է: Արևելապոնտական լեռների հյուսիսային լանջերին անտառների տարածման վերին սահմանը ծովափից մինչև \(2000\) մ բարձրությունների գոտին է։ Փոքր Կովկասի և Հայկական Տավրոսի լեռներում անտառները բարձրանում են մինչև \(2500\) մ բարձրությունները։ Անտառների ստորին հարկում տիրապետում են լայնատերև ծառերը, իսկ վերին հարկում՝ փշատերևները։ Ծառատեսակներից լայնորեն տարածված են կաղնին, հաճարենին, բոխին, թխկին, գիհին, հացենին, ընկուզենին: Արցախի և Ուտիքի անտառները հայտնի են իրենց վայրի մրգատու ծառատեսակներով: Տեղ-տեղ հանդիպում են նաև կեչու և սոճու պուրակներ: Հին Հայաստանում տարբեր ժամանակահատվածներում տնկվել են նաև արհեստական պուրակ-անտառներ: Դրանցից հայտնի են Սոսյաց (Արմավիրի մոտ), Ծննդոց (Բագարանի շրջանում), Խոսրովակերտ և Տաճար մայրի (Գառնու և Դվինի միջև ընկած տարածքում) անտառները:

 

Միջնաշխարհում մինչև \(2400-2500\) մ բարձրություններում, գրեթե համատարած տափաստանային-խոտային բուսականություն է, թեև տեղ-տեղ հանդիպում են անտառային փոքր կղզիներ։

 

Անտառային և տափաստանային բուսականությունից վեր տարածվում են մերձալպյան և ալպյան գոտու ծաղկազարդ «ալպյան գորգերը»։

 

 

Ալպյան գորգերը իրենց հյութալի խոտային ծածկով լավագույն արոտավայրերն են աշխարհում: